Wij zijn allemaal klimaatontkenners
Klimaatverandering is moeilijk te bevatten voor ons brein. We laten ons eerder leiden door emoties dan door de wetenschap. Dit zijn de psychologische valkuilen waar we (bijna) allemaal in trappen.
Het valt allemaal wel mee…
Wat cijfers over klimaatverandering: de toenemende hitte leidt tot meer doden, ook in Nederland. Tijdens de hittegolven van vorige zomer overleden er zo’n honderd mensen per week extra, berekende het CBS. Ongeveer één miljoen dier- en plantensoorten worden met uitsterven bedreigd, stellen onderzoekers van een internationaal platform voor biodiversiteit. En de honger in de wereld neemt sinds een paar jaar weer toe. Volgens de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties speelt klimaatverandering hierbij een sleutelrol.
Je zou ervan in een klimaatdepressie belanden. Dat de meesten van ons dat niet doen heeft te maken met een beschermingsmechanisme in ons brein. Dat doet ons geloven dat rampspoed, zoals een ernstige ziekte of auto-ongeluk ons minder snel zal treffen. Door dit ‘overdreven optimisme’ gaan we niet gebukt onder gedachtes aan alle ellende die ons en onze geliefden kan overkomen. Die roze bril heeft echter als nadeel dat we ons soms onvoldoende beschermen tegen reële gevaren, zoals klimaatverandering. Hoeveel negatieve berichten we ook horen, ons brein blijft ons geruststellen.
Dat bepaal ik zelf wel…
“Ze willen uw hamburgers afpakken, dat is de droom van Stalin”, sprak voormalig Trump-adviseur Sebastian Gorka op een bijeenkomst van conservatief Amerika. Een effectieve manier om weerstand op te roepen tegen maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan, is om het woord ‘afpakken’ te gebruiken. Mensen houden er niet van om in hun vrijheden beknot te worden. De felle tegenreactie die we dan vertonen is ‘reactance’. ‘Ho even, dat bepaal ik zelf wel! Als jij zegt dat hamburgers eten slecht is, pak ik er lekker twee.’
Maar ik dóe toch al iets…
Mensen zijn er goed in om excuses te bedenken voor hun vervuilende gedrag. Marianne Thieme, fractievoorzitter van de Partij voor de Dieren, pakt wel eens het vliegtuig. ,,Maar het is dan wel prettig om je te realiseren dat vlees eten vervuilender is dan vliegen”, zei ze in een interview. Ze gaf zichzelf morele toestemming (moral self-licensing in het Engels) om te vliegen. Anderen vergoelijken hun vleesconsumptie ‘omdat ze hun afval al scheiden’. Of ‘zonnepanelen op hun dak hebben’, of ‘geen kinderen hebben’. Volgens Elke Weber, hoogleraar psychologie aan Columbia University (VS), zijn we gevoelig voor de single act bias: we doen één ding goed en vinden dat vervolgens wel genoeg.
Compenseren is ook een vorm van moral self-licensing. Shell biedt sinds kort de mogelijkheid om CO2te compenseren aan de pomp. In plaats van met de trein te gaan, kopen automobilisten hun schuldgevoel af en stappen toch in de auto.
Door moral self-licensing is het klimaat soms per saldo slechter af. Zo is het ook maar de vraag of Thieme niet beter kan stoppen met vliegen dan met vlees eten, als je kijkt naar cijfers van MilieuCentraal. Wie een keer een retourtje Thailand neemt, moet volgens voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal vijf jaar vegetarisch eten om dat te compenseren.
Als het écht zo erg was, dan greep iemand wel in…
Alleen met snelle, verstrekkende en ongekende veranderingen ‘in alle onderdelen van de samenleving’ kan de opwarming van de aarde beperkt blijven tot 1,5 graad, schreef het klimaatpanel IPCC vorig jaar oktober al. Als daar nog maar een hálve graad extra bijkomt, is het leed helemaal niet meer te overzien. De kans op overstromingen bij een opwarming van 2 graden neemt immers sterk toe. Evenals de kans op hongersnood voor honderden miljoenen mensen. En het koraal in de oceanen kunnen we ook meteen afschrijven. Gerenommeerde wetenschappers van over de hele wereld laten geen kans onbenut om ons met onze neus op de feiten te drukken.
Enige haast lijkt geboden, zou je zeggen. Maar daar denken ze in politiek Den Haag toch net even anders over. Eric Wiebes, de minister met onze economie én het klimaat in zijn pakket, vindt dat er nog tijd in overvloed is. ,,We gaan iedereen verleiden om mee te doen”, zei hij bij de presentatie van het Klimaatakkoord. ,,Dat betekent niet dat er geen dingen gaan veranderen. Maar we hebben voor die veranderingen dertig jaar de tijd. Een generatie.”
Nu gebeurt er iets merkwaardigs in onze breinen: het politieke getreuzel roept bij het grote publiek weinig tot geen weerstand op. De verklaring kan worden gezocht in het omstander-effect: een mechanisme waarbij velen getuige zijn van een noodsituatie, een misdrijf of een misstand, maar waarbij niemand zich geroepen voelt om in actie te komen. Wat het omstander-effect helemaal gevaarlijk maakt, is dat hoe groter de groep, des te kleiner de kans dat iemand ingrijpt. Dus als de almachtige overheid al weinig haast maakt met ingrijpende klimaatmaatregelen, waarom zouden individuele burgers dan wel hun hele leven op zijn kop zetten?
Ik wil het niet weten…
Een van de bekendste termen uit de klimaatpsychologie is cognitieve dissonantie: de negatieve spanning die we ervaren als we verschillende waarheden in ons hoofd niet met elkaar kunnen rijmen. Dus: ‘Ik wil met het vliegtuig op vakantie’ en ‘Vliegen draagt bij aan het broeikaseffect en veroorzaakt luchtvervuiling’. We ervaren dat vervelende gevoel als de behoeftes die we hebben tegenstrijdig zijn: we willen onze kinderen iets van de wereld laten zien, maar we willen ook een leefbare aarde voor hen achterlaten. Te vergelijken met de sensatie van iemand die wil afvallen en een lekker stuk taart krijgt aangeboden. Als tegenreactie drukken we vaak één van de ’tegenstrijdige’ gedachtes weg, zo stellen sociaal psychologen.
Cognitieve dissonantie kan ook leiden tot bagatelliseren: je schuldgevoel wordt minder als je denkt dat jouw (ene) vliegreis op het grote geheel maar een klein beetje uitmaakt.
Maar iedereen doet het…
‘Als wij vergroenen en een ander land niet, zijn we dan niet een beetje gek?’ vroeg VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff zich af. En oud CDA-fractievoorzitter Sybrand Buma merkte op: ‘De gedachte in Nederland is altijd: laten wij vooroplopen, dan volgt de rest. Maar de landen om ons heen denken: het zal wel.’ Op de website van FvD staat dat de partij ‘gewoon wil doorgaan met fossiel, zoals iedereen’. Allemaal voorbeelden van kuddegedrag: als de rest van de wereld doorgaat met vervuilen, waarom zouden wij het dan anders doen? Ook op kleiner niveau kan dit het klimaat schaden. Omdat we het lastig vinden tegen de stroom in te roeien, gaan we door met onze vervuilende gewoontes.
Kuddegedrag kan echter ook positief uitpakken voor het klimaat. Zo blijken zonnepanelen bijvoorbeeld ‘besmettelijk’ te zijn. Als jouw buren zonnepanelen op het dak leggen, wordt de kans groter dat jij volgt, zo blijkt uit Amerikaans onderzoek.
Wij zijn allemaal klimaatontkenners
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Psychologeld – Groener →
Waarom doneren aan een rijk land als Australië? →
Palmolie: niet boycotten, wel minderen →
