Rare kronkels
We gedragen ons behoorlijk irrationeel als het om onze portemonnee gaat. Zeven psychologische valkuilen van ons primitieve geldbrein.
Valkuil 1: Afkeer van verandering
Eigenlijk zou je dat je dure telefoonabonnement moeten opzeggen en een goedkope moeten nemen. Maar ja, straks ben je niet meer bereikbaar, en die andere providers zijn vast ook heel duur. We blijven nogal eens plakken aan bedrijven die ons niet de beste deal bieden. Dat komt door onze afkeer van verandering. Mensen hebben de neiging om de huidige situatie te beschouwen als goed en elke verandering als lastig of verdacht te zien. Dat wordt door wetenschappers status quo bias genoemd, met andere woorden dat je je graag laat leiden door je eigen vooroordelen. De oorzaak daarvan is weer dat de mens een gewoontedier is. Zonder gewoontes raakt ons brein bedolven onder alle prikkels. Zonder ingebakken automatismen zouden we iedere dag moeten nadenken over hoe we autorijden of tandenpoetsen.
Toch is verandering soms hard nodig, om de sleur te doorbreken of om van slechte gewoontes af te komen. Of omdat je anders een dief bent van je eigen portemonnee. De Autoriteit Consument & Markt berekende dat Nederlandse consumenten bijvoorbeeld 450 euro per jaar mislopen door te blijven plakken aan hun oude energieleverancier.
Tip: Stel jezelf een beloning in het vooruitzicht. Trakteer jezelf en je partner bijvoorbeeld op een etentje nadat je de moeite hebt genomen over te stappen van energiebedrijf.
Valkuil 2: In het nu leven
Een aardig experiment: als je mensen vraagt of ze nu tien euro willen of morgen elf, dan kiezen de meeste voor het tientje vandaag. Beloning op termijn, wat in feite uitgestelde bevrediging is, trekt ons minder. Nog problematischer wordt het als je die elf euro pas over een jaar krijgt. Hoe verder weg de toekomst des te moeilijker is het om ons er iets bij voor te stellen. Niet vreemd dus dat we vaak maar weinig interesse tonen in ons pensioen. Totdat we bijna stoppen met werken.
Dat kan tot vreemde situaties leiden: we zijn uren zoet met het (prijs)vergelijken van printers, maar we nemen niet de tijd om verschillende hypotheekoffertes op te vragen. Dat komt niet alleen door het vergelijken van hypotheekoffertes ingewikkelder is. Als je minder betaalt voor een printer, zie je dat direct in je portemonnee. De tijd die je steekt in het uitpluizen van hypotheekoffertes, verdien je pas terug op lange termijn.
Tip: Gedragseconoom econoom Dan Ariely zegt dat het helpt om een brief aan je toekomstige zelf te schrijven. Hoe wil je later kunnen leven? Zo wordt de toekomst minder abstract en kun je beter berekenen wat je straks nodig hebt.
Valkuil 3: In potjes denken
Veel mensen staan rood, terwijl ze daarnaast ook spaargeld hebben. Het geld op onze spaarrekening is bedoeld voor de vakantie, daar willen we niet aankomen, en die roodstand is zo weggewerkt als het salaris wordt gestort, zo redeneren we. Dit klinkt misschien logisch, maar het is pure geldverspilling. Want we betalen fors meer rente voor roodstand dan we krijgen voor het saldo op onze spaarrekening.
Econoom en Nobelprijswinnaar Richard Thaler ontdekte dat mensen in hun hoofd een boekhouding bijhouden met verschillende potjes voor bijvoorbeeld boodschappen, vakanties en spaargeld voor later. Dit wordt mental accounting genoemd: mentaal boekhouden dus. Door die mentale potjes worden we inflexibel en halen we niet altijd het beste uit ons geld.
Tip: Je kunt je mentale boekhouder het zwijgen doen opleggen door een papieren administratie aan te leggen. Eén overzicht met wat er in- en uitgaat, helpt je om het grote plaatje te zien en flexibeler met je geld om te gaan. Waardoor je uiteindelijk minder geld verspilt.
Valkuil 4: Angst voor verlies
Een testje: zou je meedoen aan de volgende weddenschap? Als het kop is, verlies je 100 euro. Als het munt is, win je 150 euro. Uit angst 100 euro te verliezen bedanken de meeste mensen voor dit wedje. Uit allerlei experimenten is gebleken dat we het erger vinden om te verliezen dan dat we er gelukkig van worden om te winnen. De emotionele impact van verliezen zou zelfs twee keer zo groot zijn als die van winnen.
Dat we zulke slechte verliezers zijn, kan ons financieel in de weg staan. Zo houden mensen vaak te lang vast aan verlieslijdende beleggingen. Simpelweg omdat we het verlies niet willen nemen. En daardoor verliezen we soms nog meer.
Tip: Spreid je risico’s. Zet een deel op een spaarrekening of deposito. Maar durf ook een deel te beleggen in een aandelenfonds waar je waarschijnlijk op den duur een hoger rendement op krijgt dan op je spaarrekening.
Valkuil 5: Kuddegedrag
Mensen zijn kuddedieren. Dat komt voort uit overlevingsdrang. Wanneer de kudde begint te hollen, is het niet slim om stil te blijven staan. Ook anno 2018 kun je gebruik maken van kennis van de groep. Dat doen we bijvoorbeeld bij online reviews. Als tientallen mensen oordelen dat het eten in een restaurant niet lekker is, dan kun je je afvragen of je daar wel moet reserveren. Aan de andere kant: smaken verschillen, de meerderheid heeft niet altijd gelijk.
Bovendien drijft kuddegedrag de prijs op. Omdat Amsterdam zo populair is, betaal je meer voor een appartement in De Pijp dan voor een villa in Oost-Groningen. Ook bij beleggen zie je vaak kuddegedrag: iedereen wil ineens hetzelfde aandeel. Maar wie achter de groep aangaat, koopt een aandeel op het hoogtepunt, dus op zijn duurst. En wil er vanaf als niemand er nog een stuiver voor wil geven.
Tip: Wees kritisch op je eigen keuzes. Is dat jarendertigappartement in die populaire wijk echt het ideale huis voor jou, of laat je je vooral beïnvloeden door de keuzes van je vrienden om erbij te horen?
Valkuil 6: Overschatten van bezittingen
Onderhandel altijd eerst over de prijs van een auto voordat je een proefrit maakt. Want voor je het weet, waan je je eigenaar van de bolide en dan is het lastig om nog een pokerface op te zetten. Dat komt door een psychologisch proces dat het endowment effect wordt genoemd. Dat houdt in dat we een hogere waarde toekennen aan dingen die we in bezit hebben. Verkopers maken daar gebruik van door ons spullen alvast te laten aanraken en uitproberen, om ons zo het gevoel te geven dat iets van ons is.
Het endowment effect speelt ook een rol op de woningmarkt: huizenverkopers hebben vaak de neiging met een roze bril naar hun eigen huis te kijken. Hoe langer ze ergens wonen, des te meer ze het huis hebben aangepast aan hun wensen. Door die investeringen overschatten ze de objectieve waarde ervan. Ze kunnen zelf reuze trots zijn op die mancave in de garage, maar misschien zet de volgende bewoner er liever zijn auto neer. Het risico van die overwaardering is dat we te veel geld voor het huis vragen en het onverkoopbaar wordt.
Tip: Valt iets buiten je budget, laat je niet verleiden om het aan te raken, te passen of uit te proberen. Voor je het weet, ben je verkocht.
Valkuil 7: Slecht in kansberekening
Ons primitieve geldbrein heeft weinig gevoel voor statistiek. Dat blijkt onder meer uit onze liefde voor loterijen. De kans dat je Oudejaarsloterij wint, is ongeveer 1 op 4,5 miljoen. Een kans van 1 op 1 miljoen is te vergelijken met de kans dat je twintig keer een munt opgooit en het iedere keer kop is.
Dat we toch blijven dromen over de hoofdprijs, heeft te maken met het possibility effect. Wanneer iets mogelijk is, maar de kans daarop is klein, dan hebben we de neiging om die kans te overschatten. Daar spelen loterijen slim op in. Onze neiging tot overschatten wordt nog erger als de uitkomst grote emotionele gevolgen heeft, zoals bij het winnen van de jackpot, een zeldzame nare ziekte of een vliegtuigongeluk. Catastrofe verzekeringen – die uitkeren in geval van een overstroming, aardbeving of terroristische aanslag – varen ook wel bij onze onkunde in kansberekening. Het omgekeerde is het certainty effect: wanneer iets mogelijk is, en de kans daarop redelijk groot, dan onderschatten we die kans juist. Dat komt door het ontbreken van zekerheid. Mensen kiezen dan ook liever voor 500 euro gegarandeerd, dan 80 procent kans op 1000 euro. (Is dit niet in tegenspraak met onze liefde voor loterijen: nee, want bij dit voorbeeld heb je ook echt een behoorlijk bedrag te verliezen. Onderdeel van het certainty effect is de angst voor verlies)
Tip: Koop slechts af en toe een lootje – zelfs als je heel vaak meedoet, dan zul je gemiddeld genomen nog steeds niets of heel weinig winnen – en besef dat je vooral betaalt voor de droom.
Valkuil 8: Beslissingsverlamming
Terug naar dat dure telefoonabonnement dat moet worden opgezegd. Heb je je afkeer van verandering inmiddels overwonnen, dan is nog een ander probleem: welk abonnement dan wel? Niet gek als je door het grote aanbod aan telefoonabonnementen zo overweldigd raakt dat je helemaal niets meer doet.
Een experiment met potjes jam in een Amerikaanse supermarkt sluit hier mooi bij aan. In een kraampje werden eerst 24 verschillende potjes jam tentoon gesteld; daarna een selectie van 6. Bij het kraampje van 24 smaken ging slechts 3 procent over tot aankoop. Bij het kraampje met de kleinere selectie was dat tien keer zoveel. Oftewel, hoe groter het aanbod, des te minder we geneigd zijn ervan gebruik te maken. En dat is zonde, want daardoor laten we wellicht aantrekkelijke opties liggen.
Tip: Vergelijkingssites kunnen helpen om het aanbod in kaart te brengen en keuzes te elimineren.
Wat is jouw grootste financiële valkuil?
Ciham Fennich (38) : “Ik doe graag mee aan loterijen, terwijl ik eigenlijk ook wel weet dat de kans om te winnen heel klein is. Ik ben lid van de Postcode Loterij en koop ook nog af en toe een Staatslot. Ik heb me nooit verdiept in de winkansen, ik hoop gewoon stiekem op een geldwonder. Ik hoef trouwens geen miljoenen, ik ben ook blij met tienduizend euro. Maar het hoogste bedrag dat ik tot nu toe ooit heb gewonnen is twintig euro. Ik ben bijna de enige in de straat die meedoet met de Postcode loterij, dus als het lot op mijn postcode valt, dan win ik waarschijnlijk een mooi bedrag. Ik heb me trouwens wel voorgenomen om volgend jaar te stoppen met de Postco-de Loterij als ik dan nog geen prijs heb. Ik ben alleen zo bang dat het net raak is als ik mijn lot heb opgezegd.”
Alexander van Dijl (35): “Ik ben geld verloren door kuddegedrag. Tien jaar geleden ging ik beleggen in aandelen. Om me heen zag ik dat vrienden leuke rendementen maakte en dat wilde ik ook wel. Ik besloot op internet een aantal Engelse en Amerikaanse sprekers te gaan volgen die uitlegden hoe je je geld slim kan investeren. Op sommige aandelen heb ik ook best wat winst gemaakt, maar mijn totale winst ging uiteindelijk in rook op omdat ik veel verloor op mijn aandelen SNS Reaal. Achteraf had ik mijn geld beter op een spaarrekening kunnen zetten. Tegenwoordig vaar ik dan ook mijn eigen koers. Ik beleg niet meer, maar los netjes mijn hypotheek af. Iedere maand wordt mijn hypotheekschuld kleiner. En omdat ik daar 5,2 procent rente over betaal, is aflossen voor mij echt de moeite waard. Fijn is dat ik nu veel minder risico loop dan met beleggen in aandelen.”
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Ruim baan voor de vette snack: gemeenten roepen de opmars van fastfood geen halt toe →
Twijfels over Haags fastfoodplan: De winkelstraat uit, de kwetsbare wijk in →
Serie Degrowth – Is er een rechtvaardig alternatief voor kapitalisme? →