Liever geen kunstmest meer, maar kunnen we wel zonder?
Voor de productie van kunstmest is veel energie nodig. Kunstmest is daardoor slecht voor het klimaat, en op dit moment ook nog eens schreeuwend duur. Is het mogelijk om ons voedsel te verbouwen zonder kunstmest?
“We zitten letterlijk in de shit”, zei Tweede Kamerlid Tjeerd de Groot (D66) onlangs nog in de talkshow Op1. Nederland telde in 2021 maar liefst 99,9 miljoen kippen, 11,4 miljoen varkens, en 3,8 miljoen runderen. In de stallen, waar die dieren leven, komt ammoniak vrij uit hun poep en plas. Dat is slecht voor de biodiversiteit in stikstofgevoelige natuurgebieden: de mest bevordert de groei van grassen en bomen die de heidestruiken, en daarmee ook de dieren die daarbij horen, verdringen. Ziedaar de stikstofcrisis.
In 2050 zijn we naar schatting met 10 miljard mensen op aarde. Om die allemaal te voeden, zonder de aarde kapot te maken, moeten we drastisch anders gaan eten. Wat betekent dat voor de voedingsindustrie en voor ons als consument? Vandaag deel 4: kunstmest
Heel veel poep dus. Toch staat er in Nederland ook een grote kunstmestfabriek: in Sluiskil in Zeeuws-Vlaanderen ligt de fabriek van Yara. WeekbladDe Groene Amsterdammer concludeerde in 2019 dat die fabriek de grootste ammoniakuitstoter van Nederland is, en maar liefst een kwart van de stikstof van de hele Nederlandse industrie produceert. Daarnaast is de fabriek ook nog een grootverbruiker van gas, wat slecht is voor het klimaat. Waarom gebruiken we in Nederland nog kunstmest als er al zoveel dierlijke mest is?
Het simpele antwoord is dat boeren van de Europese Unie maar een beperkte hoeveelheid drijfmest – een mix van poep en urine – over hun land mogen uitrijden. Melkveehouders betalen aan de ene kant vaak om van hun dierlijke mest af te komen, terwijl ze aan de andere kant kunstmest inkopen om ervoor te zorgen dat het gras beter groeit. Dat klinkt omslachtig, maar er is een reden voor die Europese regels. ,,Kunstmest komt minder snel in het grondwater terecht en is in dat opzicht minder schadelijk voor de natuur”, verklaart Pedro Janssen, onderzoeker duurzame veehouderij en agrobiodiversiteit bij het Louis Bolk Instituut.
Praktisch
Akkerbouwers geven vaak om praktische redenen de voorkeur aan kunstmest. ,,Kunstmest kun je bij een gewas doen als het er al staat”, verklaart Janssen. Drijfmest over voedsel uitstrooien is daarentegen verboden vanwege de gezondheidsrisico’s voor mensen. Het kan bovendien schade aan de gewassen toebrengen. Ook is het met kunstmest eenvoudiger om het juiste mengsel van voedingsstoffen toe te voegen. Zo bestaat er stikstofkunstmest en fosfaatkunstmest en kunnen de boeren zelf afmeten welke mineralen hun gewassen nodig hebben.
Kunstmest kent echter ook grote nadelen. Voor het produceren van stikstofkunstmest is veel gas nodig. De kunstmestfabriek van Yara neemt in Nederland ongeveer 7 procent van het totale aardgasverbruik voor haar rekening en staat in de top tien in Nederland van fabrieken die de meeste CO2 uitstoten. Als de fabriek verdwijnt, neemt het gasverbruik in Nederland in één klap met 2 miljard kubieke meter per jaar af, berekende de NOS. Dat komt overeen met het gebruik van 1,3 miljoen huishoudens.
Kwetsbaar
Fosfaat en kaliumkunstmest worden op een heel andere manier geproduceerd. Fosfaat en kalium worden gewonnen uit mijnen. De kaliummijnen liggen deels in Rusland, China en Belarus, waardoor de invoer van deze grondstoffen kwetsbaar is bij geopolitieke spanningen zoals de oorlog in Oekraïne. In maart verboden Rusland en Belarus bedrijven in hun landen om nog kunstmest te exporteren. Het winnen van kalium uit gesteente is bovendien een vervuilend en energieverslindend proces. Bij fosfaat speelt een ander probleem: de voorraad raakt op. ,,Kunstmest is de afgelopen maanden 4 tot 5 keer zo duur geworden”, verklaart Janssen.
Hierdoor worden alternatieven steeds aantrekkelijker. ,,Ik ben fan van grasklaver”, vertelt Janssen enthousiast. Door tussen het gras klaver te laten groeien, hebben de boeren geen of minder stikstofkunstmest nodig. Klaver bindt stikstof uit de lucht”, legt de onderzoeker uit. Voor fosfaatkunstmest is er ook een bijzonder alternatief: urine van mensen. ,,Mensen en dieren krijgen fosfaat binnen via voedsel. Bij mensen verdwijnt dat fosfaat via ontlasting en urine in het riool. Daarom moeten we het steeds opnieuw in de keten aanbrengen”, licht Janssen toe. in Amsterdam Westpoort staat daarom een aparte installatie waarmee waterschap Amstel, Gooi en Vecht fosfaat uit urine filtert. Tijdens evenementen en concerten vangen ze met een speciale tank plas op, waarvan kunstmest gemaakt kan worden. Dat is echter nog op kleine schaal: drie volle tanks van 13.000 liter plas leveren slechts fosfaat voor de mest van één voetbalveld.
En plantaardige compost dan? Het Nederlandse akkerbouwbedrijf bedrijf No Shit Food in de Noordoostpolder gebruikt bijvoorbeeld geen dierlijke mest en geen kunstmest. Ze bemesten hun land met de meststof van gemaaide planten. Nadeel daarvan is dat ze meer land nodig hebben om die gewassen te verbouwen. ,,Dit zijn belangrijke initiatieven om van de te leren.”
Overbemesting
,,Maar dat het voor één boer uit kan, wil niet zeggen dat het voor het hele systeem past”, reageert Pieter de Wolf, senior praktijkonderzoeker duurzame landbouw aan Wageningen University & Research.
Omdat de alternatieven allemaal nog behoorlijk kleinschalig zijn, hebben boeren voorlopig nog kunstmest nodig om ons voedsel te verbouwen. De Wolf waarschuwt dat ons mestoverschot weleens een mesttekort zou kunnen worden, bijvoorbeeld als kunstmestfabriek Yara door het gastekort wordt stilgelegd en het exportverbod van kunstmest uit Rusland en Belarus standhoudt. Dat is niet meteen slecht nieuws. ,,Het kan best wat minder allemaal. Mest en kunstmest waren tot nu altijd goedkoop en in overvloed aanwezig. Daarom zijn we er ook niet erg efficiënt mee omgesprongen. Dat zie je nu veranderen als de prijs van kunstmest fors stijgt”, zegt De Wolf. Voorlopig zit er door jarenlange overbemesting fosfaat genoeg in de Nederlandse bodem.
Maar je kan niet voor de lange termijn de bodemvoorraden uit blijven putten, volgens De Wolf. ,,Met een lagere bemesting wordt de opbrengst van het land op lange termijn ook minder. Vooral voor andere delen van de wereld kan dat problematisch zijn, waar de bodems al arm zijn. Als mensen daar geen kunstmest meer kunnen kopen, kan dat snel leiden tot hongersnoden en vervolgens ook migratiestromen.”
Volgens hem moeten we daarom het belang van kunstmest wereldwijd niet onderschatten. ,,Je kunt je afvragen hoe je 10 miljard monden moet voeden in 2050. We hebben het aan kunstmest te danken dat die 10 miljard monden er straks zijn. De vraag is dus: hoe maken we zo goed mogelijk gebruik van kunstmest, met zo min mogelijk negatieve effecten op klimaat, milieu en biodiversiteit.”
Liever geen kunstmest meer, maar kunnen we wel zonder?
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Nederlandse bonen vol met eiwitten, maar hier nog onbekend →
Kaas maken zonder koeien, Jaap Korteweg is dichtbij een oplossing →
‘Voor veganistisch dieet meer land nodig dan voor dieet mét vlees? Dat klopt gewoon niet’ →
