Het psychische leed van dieren in gevangenschap
Een leven in gevangenschap is voor veel diersoorten zeer stressgevend. Gedragsbioloog Claudia Vinke vindt dat dierentuinen kritischer moeten zijn op de soorten die ze achter de tralies plaatsen. ‘Het beletten van natuurlijk gedrag kan leiden tot zelfverwonding en depressie.’
IJsberen ijsberen in het wild niet. De term ijsberen is afgeleid van specifiek gedrag dat de beren in de dierentuin vertonen. Door de beperkte bewegingsvrijheid en het ontbreken van natuurlijke prikkels vervallen ze in de gewoonte om steeds maar weer hetzelfde kleine rondje te lopen. “Dieren in gevangenschap kunnen zich abnormaal gaan gedragen doordat ze niet de mogelijkheid krijgen om aan hun mentale en fysieke behoeftes te voldoen. Dat geldt bijvoorbeeld voor een papegaai die alleen gehouden wordt (die kan aan zijn veren gaan plukken of veel schreeuwen), of een ijsbeer die niet de kans krijgt om grote afstanden af te leggen”, verklaart Claudia Vinke, gedragsbioloog aan de Universiteit Utrecht, die onderzoek doet naar het ontstaan van gedragsafwijkingen bij dieren.
Stereotiep gedrag komt ook voor in de natuur. Denk aan repeterende bewegingen die te zien zijn bij paringsrituelen van dieren. Repeterend gedrag dat ogenschijnlijk geen doel of functie heeft, komt niet voor in de natuur en is dus een gedragsafwijking. Het steeds herhalen van dezelfde handeling kan voor dieren een manier zijn om met stress om te gaan. De handelingen vervangen het gedrag dat ze door hun gevangenschap niet kunnen uitvoeren. “Dat ijsberen heen en weer gaan lopen voor de voedertijd is bijvoorbeeld een vervanging van het jagen. Doordat bij die lichaamsbeweging endorfines vrijkomen, kunnen ritmische bewegingen bij de dieren een prettig gevoel veroorzaken, vergelijkbaar met een runner’s high bij mensen. Als een dier dat eenmaal heeft ontdekt, bestaat de kans dat het zulk gedrag steeds vaker zal vertonen”, zegt Vinke.
Wevende olifanten
De stereotiepe bewegingen kunnen het dier op korte termijn dus een fijn, rustgevend gevoel geven. Dit komt ook voor bij mensen. Mensen met autisme maken bijvoorbeeld soms stereotiepe bewegingen. “Maar het is belangrijk om te beseffen dat aan dit gedrag een gevoel van onbehagen of stress voorafgaat”, aldus de gedragsbioloog. Bovendien kan repeterend gedrag de gezondheid van het dier op de lange termijn schaden. Dieren die alsmaar aan hun verblijf knagen, kunnen last krijgen van hun gebit. En wevende olifanten – olifanten in gevangenschap wiegen vaak zachtjes heen en weer – hebben vaker last van hun gewrichten, voetzolen en teennagels.
Stereotiep gedrag is niet het enige abnormale gedrag dat dieren in gevangenschap vertonen.Het beletten van natuurlijk gedrag kan ook leiden tot automutilatie (zelfbeschadiging); Een bekend voorbeeld zijn vogels die in gevangenschap die hun eigen veren uittrekken. Of tot apathie: een gebrek aan emotie, beweging en motivatie. “Sommige dieren bewegen heel traag of hangen de hele dag lamlendig in een hoekje”, vertelt Vinke. ‘Anderen worden juist agressief en vallen de verzorgers of hun soortgenoten aan.”
De ene diersoort is vatbaarder voor de ontwikkeling van abnormaal gedrag dan de andere. “Roofdieren met een – in de natuur – groot jachtterrein en explosieve jachttechnieken (denk aan sprinten, red.) kunnen vaak lastig aarden in gevangenschap. Een ijsbeer jaagt over vele honderden kilometers. Dat kun je nooit nabootsen binnen een dierentuin. Maar bijvoorbeeld ringstaartmaki’s lijken er minder last van te hebben”, stelt de gedragsbioloog. Zij pleit ervoor dat dierentuinen hier in de toekomst rekening mee houden. “Als je de natuurlijke omgeving van een dier niet kunt nabootsen, dan moet je dat dier als dierentuin niet willen houden.”
De verschillen tussen de dierentuinen onderling zijn groot. “Artis ligt midden in Amsterdam en moet het daardoor doen met een beperkte ruimte, waardoor het lastiger wordt om aan de behoeftes van bepaalde diersoorten te voldoen. In 2015 werden plannen gemaakt om met die ruimtebeperking rekening te houden. In de Beekse Bergen, waar de dieren vrij rondlopen en de ménsen achter tralies zitten, zijn er aanzienlijk meer mogelijkheden. En de Apenheul, waar de apen ook loslopen, heeft gedragsbiologen rondlopen die de mens-dierinteracties monitoren en het welzijn van de dieren in de gaten houden”, vertelt Vinke. Omdat de dierentuinen niet wilden meewerken aan dit artikel, is niet bekend wat zij ondernemen tegen kennelijke depressie of schadelijk gedrag bij dieren.
Zoochosis
Dierenrechtenorganisatie Bite Back gebruikt de term zoochosis, een samentrekking van zoo en psychose, voor afwijkend gedrag van dieren in gevangenschap. In een social media campagne vragen ze aandacht voor dit probleem. De dierenrechtenorganisatie roept mensen op om filmpjes te maken van dieren met zoochosis en op die manier de bewustwording over het onderwerp te vergroten. “Het is belangrijk dat mensen gaan begrijpen wat dit gedrag betekent en bedenken of een dagje dierentuin echt wel zo’n leuk uitje is”, zegt Alex Romijn, voorzitter van Bite Back.
Zoochosis komt niet alleen voor bij dieren in de zoo. Ook in het circus hebben dieren bijvoorbeeld een beperkte bewegingsvrijheid. Ze leven vaak op beton en de circuskunstjes kunnen stress veroorzaken. “Ik ben veel bij circussen en dolfinaria gaan kijken en kreeg van verzorgers bijvoorbeeld te horen dat wevende olifanten zulk gedrag vertoonden omdat ze zo’n zin hadden in de show”, vertelt Romijn, die ook beelden maakte van dit gedrag. In dolfinaria komt het, volgens hem, vaak voor dat de dieren herhaaldelijk in cirkels rondzwemmen, een pikorde opstellen, tandenknarsen of bewegingsloos aan de oppervlakte van het water liggen.
Bite Back staat iedere maand met een groepje mensen bij de ingang van het Dolfinarium in Harderwijk om flyers over dit onderwerp uit te delen en het gesprek met bezoekers aan te gaan. “Die-hard fans zullen we hiermee niet overtuigen, maar we krijgen zeker positieve reacties van mensen die hier nooit over nagedacht hadden”, vertelt Romijn. Ook probeert Bite Back te voorkomen dat bedrijven kortingsacties voor het Dolfinarium uitschrijven. Naar eigen zeggen wist de organisatie Hema, Zeeman en Renault te overtuigen niet langer kortingsbonnen voor het Dolfinarium aan te bieden.
Leed verzachten
Volgens gedragsbioloog Vinke zijn er mogelijkheden om het psychische leed van dieren te verzachten. Vinke: “Denk aan voldoende schuilplekken voor dieren die zich graag verstoppen, groepshuisvesting voor dieren die normaal ook in groepen leven en voerverrijking.” Voerverrijking zijn voerspelletjes of puzzels waarbij een dier moeite moet doen voor zijn eten. “Dierentuinen investeren hier al jaren in”, aldus Vinke
Romijn zou graag zien dat dierentuinen helemaal verdwijnen, al begrijpt hij dat dat proces tijd nodig heeft. “Bij Bite Back willen we dieren niet meer in gevangenschap zien, niet in de bio-industrie maar ook niet ter vermaak of educatie. Een dier heeft een intrinsieke waarde van zichzelf, los van de mens.”
Voor dit artikel hebben we getracht een aantal dierentuinen te spreken over het psychische welbevinden van de dieren in hun dierentuin. Woordvoerders van Diergaarde Blijdorp, Artis, de Apenheul en het Dolfinarium lieten weten dat zij onze vragen niet wensten te beantwoorden, onder andere wegens organisatorische drukte als gevolg van corona. Ouwehands Dierenpark en Wildlands reageerden niet op een schriftelijk interviewverzoek.
Het psychische leed van dieren in gevangenschap
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
