Armoede schaadt de gezondheid
Arme mensen leven negen jaar korter dan rijke mensen. Een schokkend verschil. Hoe komt dat? Het is simpelweg voor armere mensen lastiger om hun winkelkarretje te vullen met gezond voedsel, omdat dat duur is. Maar er zijn nog meer redenen waarom mensen met lage inkomens ongezonder en dus korter leven.
Je hebt nog 3 euro in je portemonnee maar vanavond wel vier hongerige monden te vullen. Kan dat? Jazeker, de Albert Heijn verkoopt diepvriespizza’s voor slechts 65 cent. Mooi, dan heb je ook nog geld voor een halve literfles huismerkcola voor 32 cent. Een gezonde avondmaaltijd bereiden voor 3 euro kan ook, maar vergt veel meer creativiteit en gedoe. “Gezond gedrag is als een bal een helling opduwen. Hoe steil die helling is, wordt onder meer bepaald door hoeveel geld er in je portemonnee zit. Als je meer geld hebt, kun je gewoon een gezonde maaltijd voor je laten klaarmaken”, stelt Jaap Seidell, hoogleraar voeding en gezondheid.
Het verschil tussen arm en rijk
De cijfers liegen er niet om: de twintig procent hoogste inkomens in Nederland worden ongeveer negen jaar ouder dan de laagste twintig procent. Zo blijkt uit onderzoek van pensioendenktank Netspar. Extra zorgelijk is dat die kloof tussen arm en rijk steeds groter wordt. In tien jaar is het verschil met twee jaar toegenomen. Volgens de onderzoekers zijn die verschillen in levensverwachting tussen arm en rijk hier bijna net zo groot als in de VS. Heel opmerkelijk omdat in Nederland de toegang tot medische zorg veel minder afhankelijk is van het inkomen. Waarom is die kloof zo groot?
Duur fruit, goedkoop snoep
Dat heeft deels te maken met de prijzen in de supermarkt. Het is voor arme mensen simpelweg lastiger om hun boodschappenkarretje te vullen met gezonde calorieën. Het helpt niet dat in Nederland gezondere voedingsmiddelen in tien jaar tijd gemiddeld 22 procent duurder zijn geworden, vers fruit was in 2017 zelfs 28 procent duurder dan in 2007. Ongezondere producten stegen daarentegen gemiddeld ‘slechts’ 13 procent in prijs. Suiker, snoep en ijs waren in 2017 zelfs goedkoper dan tien jaar eerder.
Ach, wat maakt het allemaal uit
Maar de prijs van groente en fruit is niet het enige probleem voor lage inkomens. Mensen met financiële problemen kampen vaak met constante en langdurige stress. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat chronische stress een negatief effect heeft op het vermogen om verstandige keuzes te maken. Geldproblemen nemen iemand vaak zo in beslag dat hij minder aandacht heeft voor de lange termijn. “Van chronische stress worden mensen apathisch. Ze hebben het gevoel dat het toch allemaal niets meer uitmaakt. Een groot verschil met acute stress, die mensen in een drukke baan bijvoorbeeld ervaren, waardoor je juist in de doe-stand komt”, legt Seidell uit.
Van fastfood word je blij
Ongezonde gewoontes als roken, alcohol drinken of vet- en suikerrijk eten helpen op korte termijn de stress hanteren. Seidell: “Suiker- en vetrijk voedsel kan een aangenaam gevoel geven; het eten ervan leidt tot de afgifte van stoffen als dopamine in het brein. Dat kan het onaangename effect van overmatige stress voor korte tijd compenseren. Niet voor niets worden fastfood en snacks wel eens comfort food genoemd.” Op lange termijn zijn mensen die veel roken, drinken en ongezond eten natuurlijk slechter af.
Het gevoel dat het leven je overkomt
Comfort food kan ook kortstondig helpen brengen bij werkstress. Mensen met een klein inkomen zijn vaker laagopgeleid. En hebben daardoor meestal minder controle over hun werk. Hun baas vertelt ze wat ze en wel niet mogen doen. Dat klinkt misschien relaxed, maar weinig autonomie is een van de belangrijkste oorzaken van stress op het werk. Het zorgt er bovendien voor dat mensen het gevoel krijgen dat ze weinig controle over hun leven hebben. “Daar kun je passief van worden. De motivatie om gezond te eten of te stoppen met roken is klein als je het gevoel hebt dat je leven je overkomt”, stelt Hans Bosma, hoogleraar sociale epidemiologie
De werkomstandigheden van lage inkomens bieden bovendien een verklaring waarom voorlichting over gezond eten bij hen vaak slechter aanslaat. Bosma: “Wanneer je de hele dag orders van je baas hebt opgevolgd, dan is het fijn dat je ’s avonds thuis wel zelf kunnen bepalen wat je eet en drinkt. Veel laagopgeleiden hebben geen zin in een overheid die zich met hun levensstijl bemoeit. Achter de voordeur willen ze eigen baas zijn.”
In ‘slechte’ wijken is geen groen
Ook de woonomstandigheden van kleinverdieners dragen vaak bij aan ongezond gedrag. “De huizen van lagere inkomensgroepen staan in slechtere wijken, met minder groen om in te bewegen. Ook zijn de arme wijken vaak ’s avonds onveiliger waardoor mensen eerder binnen blijven. Een rondje hardlopen door een villawijk is vaak toch wat prettiger”, stelt de hoogleraar sociale epidemiologie. Bovendien is in achterstandswijken de concentratie cafetaria’s, shoarmatenten en andere fastfoodzaken vaak hoger, waardoor inwoners sneller worden verleid om voor slecht voedsel te kiezen.
Bosma werkt momenteel aan een onderzoek naar het verband tussen de gemiddelde WOZ-waarde van woningen in een wijk en het aantal diabetespatiënten (type 2). “Uit de eerste resultaten blijkt dat er in wijken met veel woningen met een lage WOZ-waarde ruim twee keer zoveel diabetespatiënten wonen”, vertelt de hoogleraar. De kans op diabetes type 2 wordt vergroot door overgewicht door weinig lichaamsbeweging en ongezond eten en roken.
Voorlichting helpt niet
Een gemakkelijke oplossing is er volgens beide professoren niet. De overheid hoopt burgers via voorlichting aan te zetten tot gezonder gedrag. Zo financiert Den Haag het Voedingscentrum, dat informatie geeft over gezond eten. Uit onderzoek van de Gezondheidsraad blijkt echter dat alleen voorlichting niet werkt. Als de omstandigheden hetzelfde blijven, is volgens Seidell de kans klein dat de kennis wordt toegepast. “Het is daarom belangrijk dat de overheid kijkt naar persoonlijke omstandigheden en problemen die leiden tot een ongezonde leefstijl. Mensen die in armoede leven, hebben bijvoorbeeld vaker contact met schuldhulpverlening, opvoedingsondersteuning of jeugdgezondheidszorg. Het is veel zinvoller dat die organisaties goed kijken naar persoonlijke leefomstandigheden, dan dat er standaard leefstijl- of gezondheidsadviezen worden gegeven”, stelt Seidell.
Minder fastfoodzaken
Ook zou hij graag zien dat de overheid de verleidingen aanpakt waar consumenten de hele dag aan blootstaan. “Wat heeft het voor zin om mensen voor te lichten over gezond eten als ze de hele dag worden geprikkeld tot ongezond gedrag? Denk aan de vele Febo’s en Dunkin’ Donuts in het straatbeeld. Maar ook aan de inrichting van supermarkten met het chocola en snoep bij de kassa en cola op de koppen van de schappen.” Dat Amsterdam heeft besloten een limiet te stellen aan het aantal fastfoodzaken in het centrum, vindt Seidell een goede maatregel. “Hier zou op landelijk niveau ook over gepraat moeten worden.”
Belasting op ongezond eten
Ook een hoge belasting op ongezond eten, in de vorm van een suiker- of vettaks, vindt Seidell een goed idee. “Dat de overheid volgend jaar de btw op alle voeding verhoogt, vind ik een gemiste kans. Als het kabinet alleen het tarief voor ongezond voedsel omhoog zou dan doen, dan heeft dat direct invloed op het eetpatroon van mensen.” De invoering van belasting op suikerhoudende frisdranken in Groot-Brittannië is een groot succes. Vooral omdat veel frisdrankproducenten de hoeveelheid suiker in hun producten verlaagden om niet in het hogere belastingtarief te komen.
Is dat niet betuttelend? De hoogleraar zucht. “Nee, de omstandigheden van mensen verbeteren, zodat ze zelf gemakkelijker betere keuzes maken, vind ik niet betuttelend. Ik vind juist dat er nu vaak heel neerbuigend gedaan tegen arme mensen die ongezond gedrag vertonen. Bij de overheid, maar ook in de gezondheidszorg, wordt nog te vaak gedacht dat ze te dom zijn om gezondere keuzes te maken.”
‘Ik geef ze liever een appel dan snoep, maar fruit is duur’
Alleenstaande moeder Natalie Braams (40) zou graag meer groente en fruit eten maar kan dat niet betalen.
“Ik kan niet werken vanwege fibromyalgie en een spastische darm. Hierdoor is het lastig om de schulden, die tijdens mijn huwelijk zijn ontstaan, af te betalen. In 2016 ben ik gescheiden. Ik heb nu een bewindvoerder die mijn financiën beheert en van hem krijg ik 80 euro leefgeld in de week. Dat geld is bedoeld voor eten, drinken, kleding, medicijnen en persoonlijke verzorging. Het is het lastig om daarvan rond te komen met zijn drieën. Ik heb een zoontje van zeven en een dochter van vijftien jaar.
Ik geef zo’n 60 euro per week uit aan voeding, waarvan 15 euro aan verse groente en fruit. Vanwege mijn gezondheid verdraag ik geen pot- en diepvriesgroente. Helaas is verse groente en fruit behoorlijk duur. Op fruit beknibbel ik dan ook een beetje. De kinderen geef ik maar één stuk fruit per dag; dat nemen ze mee naar school. Na school mogen ze een boterham pakken, en als ze dan nog trek hebben een snoepje. Liever zou ik ze een appel geven. Daar zijn ze dol op.
We eten veel volkorenbrood want dat is voedzaam en niet duur. Als ik een week extra kosten heb, bijvoorbeeld als ik een cadeautje moet kopen voor een verjaardag, dan eten we ook wel eens ’s avonds brood. Ook maak ik vaak macaroni voor een paar dagen. Ik koop vitaminepillen bij de drogist, zodat ik zeker weet dat we voldoende voedingsstoffen binnen krijgen.
Het kost me veel tijd om gezond te eten met weinig geld. Ik loop alle supermarkten af voor aanbiedingen. Ook maak ik gebruik van een lokaal initiatief waarbij je eten kunt ophalen dat anders weggegooid zou worden door winkels en restaurants. Bovendien krijgen we een pakket van de Voedselbank. Ik ben daar blij mee, maar het pakket is weinig gevarieerd en bestaat vooral uit pakjes en zakjes. Zo zit er vaak pasta in en tomatensaus. En heel vet vlees. Er zit meestal ook wel wat verse groente en fruit in, maar zeker niet voor een hele week.
Als de kinderbijslag binnen is, gaan we een dagje naar een pretpark en daarna naar de McDonalds. Duur uit eten gaan, kunnen we écht niet betalen.”
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Hoe Wageningen University & Research in de tang van het bedrijfsleven zit →
Zo ziet ons menu eruit in 2050 →
