Serie Degrowth – Doei groei! Kan het kapitalisme ook zónder?
Onbeperkte economische groei is funest voor de aarde, zeggen steeds meer critici. ‘Degrowthers’ willen daarom af van onze zucht naar alsmaar meer consumeren en produceren. Kan dat zomaar? En zo ja, hoe?
Berichten over een dalende economische groei leiden al snel tot paniek. Consumenten worden onzeker en stellen hun aankopen uit. Bedrijven zetten, onder druk van hun aandeelhouders, een mes in hun personeelsbestand. En politici trekken ondertussen van alles uit de kast om burgers weer aan het consumeren te krijgen. Want, zo luidt de rotsvaste overtuiging, onze welvaart hangt af van economische groei.
Een groeiende groep wetenschappers, de zogeheten degrowth-beweging, roept op om af te stappen van het dogma dat economische groei het enige pad is naar een betere toekomst. Degrowthers waarschuwen juist dat onbeperkte groei de aarde kapotmaakt en uiteindelijk dus vooral negatieve gevolgen heeft. Ze pleiten ervoor om onze wereldwijde consumptie en productie te verminderen. En willen tegelijkertijd laten zien dat onze levens daardoor niet minder leuk hoeven te worden.
Wie meer wil begrijpen van degrowth, in het Nederlands vaak vertaald als ‘ontgroei’, moet snappen wat we nu onder economische groei verstaan. Economische groei wordt standaard gemeten aan de hand van het bruto binnenlands product (bbp), de totale toegevoegde waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten gedurende een bepaalde periode. Maar die (heel nauwe) definitie zegt lang niet alles over het welzijn en het geluk van mensen. Volgens degrowthers is het best mogelijk om een leuker en betekenisvoller leven te leiden en tegelijkertijd minder auto te rijden, te vliegen of te shoppen.
Halve eeuw oud
Het idee dat er een limiet gesteld moet worden aan economische groei is al zeker een halve eeuw oud. In 1972 publiceerde de Club van Rome, een groep prominente wetenschappers en zakenmensen, het rapport ‘The Limits to Growth’. De club liet wetenschappers van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) een aantal toekomstscenario’s doorrekenen en de resultaten daarvan waren zeer alarmerend: door haar groeiverslaving was de mensheid haar eigen graf aan het graven. De Club van Rome waarschuwde vooral voor de uitputting van grondstoffen. Een drastische omslag was nodig.
In zijn boek We waren gewaarschuwd (2022) beschrijft journalist Jaap Tielbeke hoe die omslag er vervolgens niet kwam. Het rapport werd in de politiek van links tot rechts goed ontvangen, grote bedrijven als Shell en Unilever richtten zelfs denktanks op om na te denken over oplossingen. Maar in de decennia daarna kwam de klad erin, schrijft Tielbeke. Het idee dat innovatie en marktwerking alle problemen wel zouden verhelpen, werd steeds sterker. Zo kwam rond de eeuwwisseling de stroming van het ‘ecomodernisme’ op: het idee dat met behulp van technologische vooruitgang economische groei en verduurzaming prima hand in hand gaan.
Pas de laatste jaren is dit geloof in groene groei gaan wankelen. Klimaatwetenschappers stellen dat het misgaat als we al onze kaarten inzetten op technologische innovatie. ‘Na decennia waarin het groei-evangelie nagenoeg onbetwist was, zien we een revival van het grensdenken’, constateert Tielbeke in zijn boek.
Donuts zonder reclame
Maar alleen de vaststelling dat er een limiet moet komen aan onze groei, is volgens degrowthers niet voldoende. Beleidsmakers en bedrijven laten zich enkel overtuigen met een goed alternatief. In 2017 kwam de Britse econome Kate Raworth met haar boek Donuteconomie: In zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw als een van de eersten met zo’n ander verhaal.
Raworth stelt de economie voor als het bekende Amerikaanse ronde broodje. Binnen de donut produceren en consumeren we zonder schade aan de aarde toe te brengen. De binnenste rand van de donut staat voor de basisvoorzieningen die voor iedereen beschikbaar moeten zijn. De buitenste rand is de ecologische grens die we niet mogen overschrijden. Zolang we maar netjes binnen de lijnen van de donut blijven, zitten we goed. De donut staat bovendien voor een circulaire economie, waarbinnen geen afval bestaat maar grondstoffen steeds opnieuw worden gebruikt.
Raworths donutallegorie slaat bij veel mensen aan. Jason Hickel bouwt in zijn boek Minder is meer, hoe degrowth de wereld zal redden (2020) voort op haar ideeën en komt met een aantal praktische voorstellen om de groei in te perken, zoals het verbieden van reclame. Reclame zet mensen ertoe aan om dingen te kopen die ze niet nodig hebben, en vaak niet eens willen, zo stelt hij. Ook vindt hij dat overheden moeten ingrijpen tegen ‘geplande veroudering’. Volgens hem maken steeds meer bedrijven producten die bedoeld zijn om snel kapot te gaan, zodat mensen meer gaan kopen. Een voorbeeld daarvan is fast fashion, goedkope kleding van slechte kwaliteit. Een verplichte langere garantietermijn zou een oplossing kunnen zijn.
Hickels plannen hebben wel een achilleshiel. Voor de meeste veranderingen die hij voorstelt, is de inzet nodig van een sterke overheid, die bereid is de macht van het bedrijfsleven in te perken. Hij concludeert zelf al dat dat weinig realistisch is, want, zo schrijft hij: ‘Elites zijn erin geslaagd om onze democratische systemen in te pikken.’ Sterke spelers, zoals grote bedrijven en extreem vermogende burgers, hebben binnen het huidige systeem meer macht dan de doorsnee burger. Het nummer van de CEO van Unilever zal hoogstwaarschijnlijk wel in de telefoon van Mark Rutte staan, maar dat van jou en mij niet. Hoe groot is de kans dat de verandering komt van machthebbers die er baat bij hebben om het systeem in stand te houden?
Verandering van onderaf
Volgens journalist Sjors Roeters, auteur van Miljardairs onder de guillotine, op zoek naar alternatieven voor het kapitalisme (2022) is daar stevige druk van buitenaf voor nodig. Anders dan de titel van zijn boek doet vermoeden, pleit hij niet voor geweld. Wel laat hij zien dat grote veranderingen, zoals het afschaffen van de slavernij of apartheid, vrijwel altijd van onderaf komen. Bij het begrenzen van de rijkdom van bedrijven en extreem vermogenden is dat waarschijnlijk niet anders. Roeters’ boek leest als een peptalk waarin hij stelt dat we ons niet wijs moeten laten maken dat verandering onmogelijk is.
Want, zo laat hij zien, degrowth is al overal om ons heen. Denk aan broodfondsen. Dat zijn collectieven van zelfstandige ondernemers die elkaar helpen aan inkomen als ze tijdelijk ziek zijn, dus zonder dat daar een verzekeraar achter zit met aandeelhouders die groei willen zien. Of zorg- en wooncoöperaties, netwerken van burgers die samen hulp, zorg of woonruimte regelen zonder winstoogmerk. Ook in het dagelijks leven doen we van alles voor elkaar, zonder dat we daar geld vragen, beschrijft Roeters. We zorgen voor elkaars kinderen, huisdieren en planten, zonder dat dat economische groei oplevert.
Degrowth is daarmee ook iets anders dan krimp of een recessie. Een recessie is een periode van economische neergang binnen een systeem dat groei nastreeft. Overheden reageren daar vaak op door te bezuinigen, wat ongelijkheid met zich meebrengt. Degrowth staat juist voor een toekomstbeeld dat is losgekoppeld van meer materiële welvaart en dat kijkt naar welzijn. De samenleving wordt zo ingericht dat we allemaal toegang hebben tot basisvoorzieningen (zoals een huis, voedsel, onderwijs en goede zorg) terwijl we blijven binnen de grenzen van wat de aarde aan kan.
Door minder te produceren en consumeren, hoeven we volgens de degrowthfilosofie ook minder te werken en is er meer ruimte voor vrije tijd. Bijna alle degrowthers benadrukken dat minder werken ook veel geluk en welzijn kan opleveren. Nu vliegen we voor een weekendtripje naar Nice; meer tijd hebben we niet. In een groeiloze toekomst pakken we de trein of misschien zelf wel de fiets naar Zuid-Frankrijk. Misschien niet om te shoppen, maar om te genieten van het strand en de natuur. Een mooie manier om af te kicken, toch?
Dit artikel was het tweede uit een drieluik over onze economie en de klimaatcrisis. Lees deel 1, over de werking van het kapitalisme als systeem, hier. Deel 3 duikt in de alternatieven. De delen zijn afzonderlijk van elkaar te lezen.
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Ruim baan voor de vette snack: gemeenten roepen de opmars van fastfood geen halt toe →
Twijfels over Haags fastfoodplan: De winkelstraat uit, de kwetsbare wijk in →
Serie Degrowth – Is er een rechtvaardig alternatief voor kapitalisme? →
