Over schuld en schaamte
Mensen met geldzorgen schamen zich vaak voor hun financiën. Maar die
schaamte verergert de armoede juist.
1 op de 7 Nederlanders schaamt zich voor zijn financiën. Volgens gedragswetenschapper Arnoud Plantinga is dat problematisch want schaamte leidt vaak tot onverstandige financiële keuzes. Plantinga, die onlangs promoveerde op de emotionele gevolgen van armoede, stelt dat bij er armoedebestrijding te weinig aandacht is voor de factor schaamte. “In een lange rij in de Voedselbank op een pakket moeten wachten wordt door veel mensen als schaamtevol ervaren.”
Waar schamen mensen zich voor als het om geld gaat?
“Schaamte is een signaal dat je zelfbeeld beschadigd is. Arme mensen schamen zich zowel voor wat ze (niet) hebben als wat ze zijn. Ze schamen zich voor hun oude roestbak die naast de glimmende bolide van de buurman staat. Maar ze hebben ook het gevoel dat ze zelf gefaald hebben en niet goed genoeg zijn. Arme mensen hebben vaker het gevoel dat anderen op hen neerkijken.”
Maar klopt dat wel, zijn wij als samenleving zo hard voor arme mensen?
“Ik vrees van wel. Ook veel Nederlanders geloven in The American dream: als je maar hard genoeg werkt, dan word je daarvoor beloond. Ons geloof in een rechtvaardige maatschappij is sterk. De keerzijde is dat daaruit voortvloeit dat mensen met een laag inkomen dus niet hard genoeg werken. Niet vreemd dat arme mensen vaak het gevoel hebben dat ze lui en incompetent worden gevonden en dat anderen oordelen dat hun eigen schuld is dat ze geldzorgen hebben.
Dan is er ook nog een groep Nederlanders die het bestaan van armoede in ons land ontkent. Zij denken dat je in een rijk land als Nederland niet in armoede hoeft te leven. Die ontkenning werkt ook schaamte in de hand: arme mensen voelen zich niet serieus genomen en trekken zich terug. Heel cru: die stille armoede bevestigt juist het beeld dat armoede in Nederland niet bestaat.”
Waarom is schaamte zo problematisch?
“Schaamte is een negatieve emotie waar mensen erg onder kunnen lijden. Schaamte gaat vaak gepaard met stress, piekeren en een verminderd gevoel van controle. Als mensen lange tijd schaamte ervaren, dan trekken zich sociaal terug en worden ze passiever.”
Maar schaamte helpt ons om aan de sociale norm te voldoen. Zou schaamte mensen juist niet kunnen stimuleren om zich aan de armoede te ontworstelen?
“Uit mijn onderzoek blijkt eerder het omgekeerde. Mensen die zich schamen, geven meer geld uit aan statusproducten: ze kopen dure merkkleding of een nieuw mobieltje om aan de buitenwereld te laten zien dat het financieel prima gaat. Die aankopen brengen hen vervolgens verder in de problemen, waardoor er een vicieuze cirkel ontstaat.
Op de lange termijn trekken mensen zich vaak juist terug en worden eenzaam. Daardoor gaat hun financiële situatie vaak nog verder achteruit: ze durven geen hulp te vragen en hebben geen netwerk meer op terug te vallen. Uit mijn onderzoek blijkt dat als iemands financiële situatie verslechtert, diegene het jaar daarop waarschijnlijk minder sociaal contact heeft. Het omgekeerde geldt ook: minder sociaal contact gaat samen met een slechtere financiële situatie het jaar daarna.”
Schamen alleen mensen met een laag inkomen zich over hun financiën?
“Nee, dat komt omdat met mensen met een redelijk inkomen zich ook arm kunnen voelen. Bijvoorbeeld omdat ze eerst meer verdienden of omdat hun omgeving rijker is. Maar schaamte en geldzorgen hangen wel sterk samen. Ik vroeg aan 1500 Nederlanders of ze zich wel eens schaamden voor hun financiën. 1 op de 7 antwoordde bevestigend. We stelden ze ook de vraag: heb je moeite met rondkomen? Bij de mensen die daar ja op antwoordden, schaamden 1 op de 4 respondenten zich voor zijn financiën.”
Wat kan de overheid leren van uw onderzoek?
“Schaamte is onderbelicht bij armoedebestrijding. Het is bekend dat mensen het lastig vinden om aan te kloppen bij de gemeente voor armoederegelingen en schuldhulpverlening. Dat is zonde want zo blijft er gratis geld voor arme mensen liggen of krijgen ze geen professionele hulp. Ik vermoed dat schaamte daarbij een belangrijke rol speelt. Het zou bijvoorbeeld kunnen helpen om hulp vaker online aan te bieden. Dan kunnen mensen anoniem hulp aanvragen in plaats van dat ze er voor naar een loket moeten.
Ik heb ook mensen gesproken die het heel onprettig vinden om naar de
Voedselbank te gaan. Ze moeten vaak in een lange rij op hun voedselpakket staan te wachten, wat niet alleen veel tijd kost maar ook als schaamtevol wordt ervaren. Gelukkig zijn er ook nieuwe initiatieven: sommige voedselbanken, zoals die in Arnhem, worden ingericht als supermarkt. Mensen krijgen daar niet allemaal hetzelfde voedselpakket, maar mogen in de winkel zelf artikelen uitkiezen. Dat zo’n Voedselbank meer lijkt op een normale supermarkt, kan het gevoel van schaamte verminderen.”
Ben u zelf anders tegen arme mensen aan gaan kijken door uw onderzoek?
“Dat schaamte zoveel invloed heeft op arme mensen, had ik niet verwacht. Zo vroeg ik Amerikanen in een enquête op Amazon – Amazon Mechanical Turk – of ze zich een
situatie konden herinneren waarbij ze zich hadden geschaamd over geld. Maar liefst 98 procent antwoordde ja. Nu vullen vooral mensen met lage inkomens die enquêtes in, dat is voor hen een bijverdienste, maar ik vond het toch opvallend hoog. Ik was in eerste instantie ook niet van plan me te focussen op schaamte,maar wilde me richten op alle psychologische gevolgen van armoede. Toen bleek dat schaamte zo’n dominante eigenschap is, ben ik daar verder ingedoken. Ik ben erachter gekomen dat schaamte en armoede onlosmakelijk verbonden zijn.”
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Overlast en obesitas, maar niemand stopt de opmars van fastfoodketens in Rotterdam →
Waarom benut Nederland nu pas Europese voedselsteun? →
‘Uitbannen van extreme rijkdom is een mooi ideaal’ →
