Wie geldzorgen heeft, doet soms domme dingen
Geldgebrek vraagt zoveel van je hersens dat er weinig denkruimte over blijft. Geen wonder dat mensen pas uit de financiële problemen komen als de stress onder controle is.
Een bekend probleem: mensen met fikse schulden openen hun post vaak niet. Ze gooien aanmaningen en deurwaardersbrieven direct bij het oud papier of laten ze rondslingeren. Dit struisvogelgedrag is op zijn zachtst gezegd nogal onverstandig. Door aanmaningen te negeren, lopen de schulden immers alleen maar verder op. Waarom gedragen veel mensen met financiële problemen zich dan zo dom? Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat financiële stress het denkvermogen aantast. Arme mensen zijn vaak zo bezig met overleven dat ze weinig oog hebben voor de lange termijn.
Geldzorgen nemen alles over
Harvard-econoom Sendhil Mullainathan en Princeton-psycholoog Eldar Shafir publiceerden in 2013 hun baanbrekende boek Schaarste (Why having too little means so much). Daarin stellen ze dat geldgebrek het denkvermogen aantast. Volgens de Amerikaanse wetenschappers zijn geldzorgen vaak zo belastend dat er nog maar weinig ruimte over blijft om over andere dingen na te denken. “Geldgebrek vormt een onvrijwillige en constante afleiding die ervoor zorgt dat er minder aandacht en energie over is voor andere mentale taken”, aldus Mullainathan en Shafir.
Dat zou ook verklaren waarom mensen met geldproblemen dingen nalaten die hen – op lange termijn – uit de financiële problemen helpen. Zoals het zoeken van een baan of zich om laten scholen. Maar ook: op tijd komen bij een afspraak met een schuldhulpverlener en de post openen.
Mullainathan en Shafir stellen zelfs dat geldgebrek kan leiden tot een daling van het IQ van maar liefst dertien punten. Dat is meer dan het IQ-verlies na het missen van een hele nacht slaap. Die conclusie baseren ze onder meer op eigen onderzoek onder honderd bezoekers van een winkelcentrum in New Jersey. Die moesten zich voorstellen dat ze hun auto moesten laten repareren. Na dit gedachte-experiment lieten de onderzoekers hen een verkorte IQ-test uitvoeren. Proefpersonen met een laag inkomen – ze moesten ook hun jaarinkomen opgeven – scoorden slechter op de intelligentietest als ze hadden nagedacht over een dure reparatie. Bij de rijkere groep maakte dat niets uit.
Vergeetachtig en sneller afgeleid
Vanwege de kleine onderzoeksgroep, en de nogal korte IQ-test, zijn de resultaten van dit experiment niet onomstreden. “Ik vraag me af of je de invloed van financiële stress één op één kunt vertalen naar algemene intelligentie. Maar ik onderschrijf dat financiële stress ertoe kan leiden dat mensen minder goed in staat zijn kennis en informatie op te nemen en te verwerken”, stelt Wilco van Dijk, hoogleraar Psychologische determinanten van economisch keuzegedrag aan de Universiteit Leiden. Van Dijk ontwikkelde een vragenlijst om te onderzoeken of mensen onder financiële stress staan. Zijn onderzoek laat zien dat mensen die meer financiële stress ervaren minder goed hun aandacht kunnen vasthouden, sneller afgeleid zijn en minder snel in actie komen. Bovendien kunnen ze minder goed plannen en zijn ze vergeetachtiger.
Focus op het heden
Mensen met financiële stress hebben bovendien de neiging om bij de dag te leven in plaats van zich te richten op de toekomst. Dat komt enerzijds doordat ze, vanwege de stress minder goed in staat zijn de consequenties van hun gedrag te overzien. Maar soms is de financiële misère zo groot dat een grote focus op het heden, volgens Van Dijk, heel begrijpelijk is. “Een voorbeeld: een moeder heeft geen geld om haar kinderen een avondmaaltijd voor te zetten. Ze sluit vervolgens een krediet af tegen een fikse rente. Op lange termijn is ze daarmee slechter af. Maar ik vind het te gemakkelijk om dat dom te noemen: ze heeft immers wel een warme maaltijd voor haar kinderen geregeld.”
Ook ontdekte van Dijk dat stress samenhangt met impulsief gedrag. “Mensen met geldzorgen zijn vaak extra vatbaar voor verleidingen. Door de stress kunnen ze zichzelf vaak minder goed beheersen en zwichten ze bijvoorbeeld sneller voor een paar dure schoenen, waardoor ze nog verder in de financiële problemen raken.”
Hoe kom je er weer bovenop?
Wie eenmaal in armoede leeft, komt daar dus ook niet meer zo gemakkelijk uit. Sterker nog, arme mensen lijken zich vaak alleen nog maar verder in de nesten te werken. Uit cijfers van het Sociaal en Cultureel Planbureau – meest recente cijfers, daterend uit 2016 – blijkt dat na een jaar in armoede leven, de kansen om eruit te raken snel afnemen. Van de mensen die in de armoede terecht komen, is zestig procent er binnen een jaar weer uit. Na dat eerste jaar zakt de kans naar twintig procent, een jaar later is dat nog maar tien procent. Daar komt nog eens bij dat van de mensen die er wél uit geraakt, twintig procent na een jaar toch terugvalt. Na vijf jaar is bijna veertig procent opnieuw arm.
Invloed op hersenontwikkeling
Armoede laat al op jonge leeftijd zijn sporen na. Van Dijk: “Opgroeien in armoede kan de hersenontwikkeling negatief beïnvloeden. Dat kan ook komen door de ongezondere levensstijl en minder stimulerende omgeving, waarmee armoede vaak gepaard gaat.” Bij kinderen is het effect van armoede al in de hersenen te zien, zo blijkt uit Amerikaans onderzoek uit 2016. Wetenschappers legden zo’n honderd kinderen tussen zeven en twaalf jaar onder de MRI-scanner en ontdekten daarbij verschillen tussen arme en rijke kinderen. De amygdala, die stress en emoties regelt, en de hippocampus, die het geheugen, leren en stress regelt, bleken bij kinderen uit arme milieus op zwakkere wijze verbonden met andere hersengebieden.
Geen onwil, maar onmacht
De overheid krijgt steeds meer oog voor de psychische gevolgen van financiële stress, stelt Nadja Jungmann, lector Schulden en Incasso bij Hogeschool Utrecht. “Bij schuldhulpverleners groeit het besef dat het missen van afspraken of het niet nakomen van beloftes niet altijd voort komt uit een gebrek aan motivatie. Vaak is het geen onwil, maar onmacht. Stress maakt mensen een slechtere variant van zichzelf.”
Begeleiden en belonen
Steeds meer gemeentes – waaronder Alphen aan den Rijn, Rotterdam en Hardenberg – kiezen dan ook voor een nieuwe vorm van armoedebestrijding: brain science informed coaching. Het idee achter deze aanpak is dat mensen pas uit de financiële problemen kunnen komen, als de stress onder controle is. De bedenkers van deze Amerikaanse methode stellen bijvoorbeeld dat het bestraffen van ‘slecht’ gedrag vaak niet werkt. Begeleiden en belonen daarentegen wel. “Wanneer iemand een paar keer niet op een afspraak verscheen, werd hij in het verleden vaak uit het traject gegooid. In de nieuwe aanpak wordt aan mensen gevraagd wat ze nodig hebben om de afspraak niet te vergeten, zoals een herinnerings-sms een dag voor de afspraak. Of ze verdienen een cadeaubon als ze een aantal keer op tijd zijn gekomen, met dat laatste wordt in Alphen aan den Rijn geëxperimenteerd”, legt Jungmann uit.
Dit lijkt haaks te staan op de zelfredzaamheid en eigen verantwoordelijkheid die de politiek propageert. “Ik ben het daar niet mee eens. Het idee dat mensen zelf actie moeten ondernemen om uit de financiële problemen te komen, wordt niet losgelaten. Hulpverleners stellen mensen alleen beter in staat om deze verantwoordelijkheid te nemen”, aldus Jungmann.
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Overlast en obesitas, maar niemand stopt de opmars van fastfoodketens in Rotterdam →
Waarom benut Nederland nu pas Europese voedselsteun? →
‘Uitbannen van extreme rijkdom is een mooi ideaal’ →
