De waarheid heeft het zwaar
Leugenachtige politici, financiële schandalen, dopingslikkende sporters en schaamteloos plagiaat. De kranten staan vol met leugens en bedrog. Gedragseconoom Dan Ariely: oneerlijkheid is geen nieuwe trend, maar het bedrog bereikt wel nieuwe hoogtes.”
Een gewetensvraag: wanneer vertelde jij voor het laatst een leugen? Misschien kan je je het niet eens meer herinneren. We liegen meerdere keren op een dag: om elkaars gevoelens te sparen, ons ego op te krikken, straf te ontlopen of om een (hoger) doel te bereiken. De Amerikaans-Israëlische gedragseconoom Dan Ariely stelt dat we allemaal, onder de juiste omstandigheden, oneerlijk zijn. Zolang we het maar voor onszelf kunnen rationaliseren.
Ariely (49) was deze week in Nederland omdat de hoogleraar een eredoctoraat ontving van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is een beroemdheid op zijn terrein. Ariely is de auteur van Volkomen onlogisch en Heerlijk oneerlijk, beide bestsellers. Vorig jaar maakte hij de documentaire (Dis)Honesty, the truth about lies. Ook heeft hij een column in The Wall Street Journal en zijn TED talks zijn meer dan zeven miljoen keer bekeken. We troffen hem in Rotterdam voor een eerlijk gesprek over oneerlijkheid.
Als iedereen oneerlijk is, waarom zouden we er ons dan nog druk om maken?
“Oneerlijkheid gaat niet over dat ene leugentje. Oneerlijkheid gaat erover hoe we als maatschappij met elkaar omgaan, ons morele kompas. Ken je het collectieve goederenspel? Tien mensen krijgen iedere ochtend tien dollar. Die kunnen ze zelf houden of in een gezamenlijke pot doen. Als ze het in de pot doen wordt het geld vervijfvoudigd en vervolgens ‘s avonds onder iedereen verdeeld. Dat gaat goed zolang iedereen bijdraagt. Stel je nu voor wat er gebeurt als één persoon het geld zelf houdt. Negen mensen doen 10 dollar in de pot. Iedereen krijgt aan het eind van de dag 45 dollar. Behalve de persoon die niets heeft bijgedragen. Die krijgt 55 dollar. Want wat gebeurt er de dag daarna? Inderdaad, niemand doet meer iets in de pot.
Dit is een metafoor voor oneerlijkheid. Degene die geen geld doneert, verraadt de rest om er zelf beter van te worden. Iemand die liegt, schaadt ons gezamenlijke vertrouwen in de waarheid. Niet liegen is dus een sociale code, een ongeschreven regel. En wanneer iemand die sociale code heeft gebroken, is er geen weg meer terug. De Verenigde Staten hebben verloren omdat Donald Trump grenzen heeft overschreden die niet meer ongedaan gemaakt kunnen worden. Stel dat 76 procent van wat hij tijdens de verkiezingsstrijd zei onwaar was, ik noem maar een percentage, hoe gaat het dan de volgende verkiezingen?”
Het nieuwe adagium lijkt: een feit is ook maar een mening. Is oneerlijkheid een trend?
“Oneerlijkheid is niet nieuw, maar het bedrog bereikt wel nieuwe hoogtes. Het idee dat een feit ook maar een mening is, vind ik verschrikkelijk. Maar oneerlijkheid is er niet alleen in de politiek. Denk aan illegale downloads. We hebben als maatschappij bepaalt dat illegaal downloaden geen morele kwestie is. Niemand wordt er boos om, niemand schaamt zich ervoor om het te doen. Het is gewoon geen issue.”
Wanneer is liegen dan wel een issue?
“Precies dat vroeg ik mij ook af en daarom heb ik onderzoek gedaan naar de oneerlijkheid bij de Amerikaanse verkiezingen. Wat bleek? Amerikanen wilden dat de kandidaat van de tegenpartij eerlijk was. Maar hun eigen kandidaat mocht best een beetje slinks zijn om die idioten van de tegenpartij te overtuigen. Verkiezingsleugens vinden mensen wel vervelend, maar het belang van winnen overheerst. Dichter bij huis: wil je dat je partner altijd honderd procent eerlijk tegen je is? Mensen zijn bereid om oneerlijkheid te accepteren als er een hoger doel op het spel staat.”
Hoe kun je oneerlijkheid bestrijden?
“Oneerlijkheid kun je alleen bestrijden door belangenconflicten uit te schakelen. Mensen zijn vaak blind voor belangenconflicten, ze hebben niet in de gaten dat ze aan verschillende kanten van het touw trekken. Vijf jaar geleden kwam ik naar Nederland om met de AFM te spreken over de nieuwe regels voor banken. Ik vroeg aan hen voor wie die regels waren bedoeld. Ik kreeg namelijk het idee dat ze opgesteld waren voor psychopaten. Voor bankiers die maar op één ding uit zijn: hun klanten naaien.
De AFM had geen idee van de tegenstrijdige belangen waarmee mensen uit de financiële sector soms moeten dealen. Neem nou verzekeraars: op het moment dat ze hun klanten hun nodig hebben, kost dat hun geld. Ze worden er armer van als ze hun klanten helpen. Ik ben betrokken bij een verzekerings-start-up. Toen ik mij eraan verbond, eiste ik dat er geen belangenconflicten mochten zijn. Alle winst die wij maken gaat naar een goed doel dat de verzekerde zelf uitkiest. Je trekt zo mensen aan die relatief eerlijk zijn. De verzekerden declareren alleen het hoognodige en verzekeraars hebben geen belang bij hogere winsten.“
Dan Ariely
Geboren op 29 april 1967 in New York
Getrouwd, twee kinderen.
1991 Bachelor psychologie aan Tel Aviv University in Israël
1996 Gepromoveerd in cognitieve psychologie aan de University of North Carolina, Verenigde Staten
1998 Gepromoveerd in bedrijfskunde aan Duke University, Verenigde Staten.
2008 Hoogleraar gedragseconomie aan Duke University
2012 Publiceert Heerlijk oneerlijk (The (honest) truth about dishonesty
2015 Documentaire (Dis)Honesty – The Truth About Lies
About the Author
Irene van den Berg is onafhankelijk (onderzoeks)journalist en schrijft over sociale en ecologische kwesties, zoals armoede, klimaatverandering en de keerzijde van de consumptiemaatschappij. Haar publicaties verschijnen onder meer in OneWorld, NRC en Vrij Nederland.
Related Posts
Politiek is terughoudend bij aanpak superrijken: ‘Er zijn geen simpele oplossingen’ →
Privéjacht, dure auto en een groot huis: ‘ultrarijken brengen klimaatdoelen in gevaar’ →
Goede doelen moeten het niet hebben van de superrijken →
